Ujęcie obywatelskie sprawcy przestępstwa lub wykroczenia

Ustawodawca mając świadomość, iż częstokroć w sytuacji, w której osoba postronna jest świadkiem popełnienia przestępstwa, niezwłoczna interwencja organów ścigania celem ujęcia sprawcy nie zawsze jest możliwa, wprowadził do polskiej procedury karnej ujęcie obywatelskie.

Ujęcie obywatelskie

Ujęcie obywatelskie, określone w art. 243 Kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) jest uprawnieniem, jakie ustawodawca przyznał każdej osobie będącej świadkiem przestępstwa, do ujęcia sprawcy przestępstwa na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po jego popełnieniu. Warto zaznaczyć, iż ujęcie obywatelskie jest prawem do zatrzymania. Nie stanowi zatem obowiązku nałożonego na osobę, która znalazła się w okolicznościach opisanych w art. 243 k.p.k.

Art. 243. [Ujęcie obywatelskie]

§ 1. Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości.
§ 2. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji.

Przesłanki ujęcia obywatelskiego

Co najistotniejsze, pomimo oczywistości popełnienia przestępstwa, skorzystanie z instytucji ujęcia obywatelskiego jest możliwe wyłącznie przy spełnieniu dodatkowych przesłanek opisanych w art. 243 k.p.k. Oznacza to, że osoba dokonująca ujęcia obywatelskiego nie może powoływać się jedynie na sam fakt popełnienia przestępstwa przez sprawcę, pomimo oczywistości jego popełnienia. Zgodnie z dyspozycją art. 243 k.p.k. ustawodawca dopuszcza możliwość skorzystania z omawianej instytucji tylko gdy łącznie zostaną spełnione następujące przesłanki:

1. ujęcia osoby zostanie dokonane w chwili popełnia przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa,

2. zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości.

Odnosząc się do pierwszej przesłanki warunkującej prawo do ujęcia sprawcy przestępstwa określonej w art. 243 § 1 k.p.k. należy wyjaśnić pojęcie „ujęcia na gorącym uczynku”. Ujęcie na gorącym uczynku ma miejsce wówczas, gdy zatrzymanie sprawcy przestępstwa następuje w chwili popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, pod warunkiem, że sprawca pozostaje w miejscu popełnienia przestępstwa albo w jego pobliżu.

Pościg

Natomiast wykładnię językową sformułowania „pościg podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa”, którym ustawodawca posłużył się również w § 1 można wyjaśnić w oparciu o wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie w sprawie o sygn. akt: II AKa 78/08. Zgodnie z wyżej powołanym wyrokiem omawiane pojęcie  należy rozumieć tak, jak to się przyjmuje w języku potocznym.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia (II AKa 78/08)

„[pościg należy rozumieć] (…) jako podążanie za sprawcą, którego przestępne zachowanie dostrzegło się w celu uniemożliwienia mu oddalenia się. Wymóg bezpośredniości jest spełniony także wówczas, gdy sprawca nie został dostrzeżony w miejscu popełnienia przestępstwa, ale możliwe jest ustalenie kierunku oddalania się sprawcy, którego zatrzymujący dogoni. Tak samo będzie w sytuacji, gdy w czasie podążania za sprawcą dojdzie do utraty z nim kontaktu wzrokowego. Czas pościgu nie jest ograniczony, może on trwać zarówno kilkanaście sekund czy kilka minut, jak i kilka dni.”

Bartoszewski Jerzy, Kodeks Postępowania Karnego, Komentarz Tom I

„W doktrynie spotkać można także szerszą interpretację pojęcia „pościg”, w myśl której pościg nie jest tylko czynnością polegającą na ściganiu sprawcy po popełnieniu przestępstwa, ale także swym zakresem obejmuje czynności, które mają na celu stwierdzenie miejsca przebywania i ujęcie sprawcy.”

Warto podkreślić, iż nie bez przyczyny ustawodawca wskazał, iż pościg winien być podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Oznacza to, że między chwilą zauważenia zachowania si osoby, które wypełnia znamiona przestępstwa a podjęciem pościgu musi zachodzić nieprzerwana ciągłość czasu i miejsca.

Nasuwa się pytanie czy z instytucji ujęcia obywatelskiego będzie mogła skorzystać osoba, która rozpozna sprawcę po upływie pewnego czasu od momentu popełnienia przestępstwa (nie podejmując uprzednio próby schwytania sprawcy przestępstwa) albo osoba, która co prawda pościg podjęła, ale go przerwała?

Doktryna stoi na stanowisku, iż okoliczności opisane powyżej nie wypełniają przesłanek, których spełnienie jest niezbędne aby móc skorzystać z instytucji ujęcia obywatelskiego. Jak zatem zachować się w sytuacji gdy pościg nie jest już dopuszczalny na gruncie obowiązującego prawa? W takich sytuacjach jedynym słusznym, pozostającym w zgodzie z prawem zachowaniem, będzie powiadomienie pierwszego napotkanego funkcjonariusza Policji, który będzie uprawiony dokonać zatrzymania wskazanej osoby.

Ukrycie się sprawcy lub brak możliwości ustalenia jego tożsamości

Jak wskazano na wstępie warunkiem skorzystania z instytucji ujęcia obywatelskiego jest nie tylko dokonanie ujęcia sprawcy czynu zabronionego „na gorącym uczynku” ale także wystąpienie uzasadnionych okoliczności mogących wywołać obawę ukrycia się sprawcy.

Z zasadną obawą ukrycia się osoby sprawcy przestępstwa będziemy mieli do czynienia w sytuacji, w której sprawca czynu podejmuje się ucieczki z miejsca popełnienia przestępstwa lub w sytuacji, w której sprawca przestępstwa zakomunikuje osobie dokonującej obywatelskiego ujęcia, zamiar ukrycia się.

Przesłanką usprawiedliwiającą podjęcie pościgu będzie również niemożność wylegitymowania sprawcy przestępstwa celem ustalenia jego tożsamości. W efekcie, z instytucji ujęcia obywatelskiego nie będzie mogła skorzystać osoba będąca świadkiem popełnienia przestępstwa przez osobę jej znaną, nawet z widzenia.

Przekazanie sprawcy Policji

Zgodnie z wytycznymi art. 243 § 2 k.p.k. osobę ujętą należy niezwłocznie przekazać w ręce Policji. Sformułowanie „niezwłocznie” oznacza niezbędny okres czasu jaki jest potrzebny w celu zawiadomienia oraz przybycia funkcjonariuszy policji, ewentualnie czas, jaki jest potrzebny na samodzielne doprowadzenie osoby ujętej do najbliższego komisariatu policji. Przekazaniem w ręce Policji będzie również udostępnienie funkcjonariuszom Policji miejsca, w którym chwilowo przebywa ujęty sprawca przestępstwa.

Przymus bezpośredni przy obywatelskim ujęciu

Kwestię stosowania przemocy przez osobę dokonującą ujęcia obywatelskiego wobec sprawcy przestępstwa wyjaśnił m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie, który w wyroku z dnia 22.06.2006 r., w sprawie o sygn. akt: II AKa 87/06 wyraził pogląd, zgodnie z którym stosowanie przemocy wobec osoby ujętej jest dopuszczalne w granicach niezbędnych do uniemożliwienia tej osobie oddalenia się, w tym z zastosowaniem wobec niej krótkotrwałego pozbawienia wolności. W takich okolicznościach sprawca przestępstwa nie ma prawa do obrony koniecznej.

SN I KZP 58/99, OSNKW 2000, nr 3-4, poz. 23 z glosą J. Cieszkowskiej, Prok. i Pr. 2001, nr 2, s. 105.

„Ujęcie może dotyczyć sprawcy każdego przestępstwa, w każdej postaci (zjawiskowej czy stadialnej), o ile jest ona karalna.”

Dokonanie ujęcia obywatelskiego, które nie spełnia wymogów określonych w art. 243 k.p.k., może powodować po stronie osoby dokonującej ujęcia obywatelskiego powstanie odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę jak i również z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 415 k.c.), nadto odpowiedzialność karną na podstawie art. 189 k.k. (bezprawne pozbawienie wolności) lub art. 191 k.k. (zmuszanie do określonego zachowania).

Ujęcie obywatelskie sprawcy wykroczenia

Mało znanym faktem jest, iż instytucja ujęcia obywatelskiego ma zastosowanie nie tylko w przypadku sprawcy przestępstwa, ale również w przypadku sprawcy wykroczenia. Wskazuje na to jednoznacznie art. 45 § 2 k.p.s.w.

Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

Art. 45. § 1. Policja ma prawo zatrzymać osobę ujętą na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem, jeżeli:
1) zachodzą podstawy do zastosowania wobec niej postępowania przyspieszonego;
2) nie można ustalić jej tożsamości.
§ 2. Art. 243 Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio.

Podsumowanie

Podsumowując powyższe rozważania wskazać należy, iż instytucja ujęcia obywatelskiego jest uprawnieniem, które bez wątpienia zwiększa poczucie bezpieczeństwa w społeczeństwie. Ustawodawca, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom w zakresie poprawienia standardów bezpieczeństwa zdecydował się na zwiększenie udziału czynnika społecznego w życiu publicznym poprzez przyznanie obywatelom wyżej opisanych uprawnień dających możliwość reagowania w sytuacji zagrożenia.

Pomoc prawna

Potrzebujesz porady prawnej lub innego rodzaju pomocy prawnej? Skorzystaj z formularza kontaktowego. W ciągu kilku godzin skontaktuje się z Tobą jeden z naszych prawników. Zapewniamy bezpieczeństwo Twoich danych osobowych i bezpłatne, wstępne informacje o możliwościach pomocy w Twojej sprawie.

Źródło obrazu: Wikipedia. Autor: Andrzej Barabasz. Licencja: CC BY-SA 3.0.